Sirkadiyen sistem, vücut fonksiyonları için hayati önem taşıyan yaklaşık 24 saatlik endojen ritimler üretmektedir. Glikoz metabolizması da dahil olmak üzere kardiyovasküler fonksiyonlar, termoregülasyon gibi birçok günlük fizyolojik sürecin koordinasyonu sirkadiyen sistem tarafından sağlanmaktadır. Bu sistem, hipotalamusta suprakiazmatik çekirdekte (SCN) merkezi bir saatten ve kas, adipoz doku, karaciğer, pankreas gibi dokularda bulunan periferik saatlerden oluşmaktadır. Pankreastaki periferik saat insülin sekresyonunu; kas, adipoz doku ve karaciğerdeki periferik saatler lokal insülin duyarlılığını; bağırsaktaki periferik saat ise glikoz emilimini düzenlemektedir.
Sirkadiyen ritimlerin üretilmesi ve sürdürülmesi, transkripsiyonel-translasyonel geribildirim döngüsü temelinde gerçekleşmektedir. Bu geri bildirim döngüsü, çekirdek saat genler olan CLOCK, BMAL1 transkripsiyonel aktivatörleri ve Periyot (Per 1-2), Kriptokrom (Cry 1-2) baskılayıcı genler ile düzenlenmektedir. Modern yaşamla birlikte vardiyalı çalışma saatleri, gece mesaileri, uyku bozuklukları içsel ritimlerde değişikliklere neden olmaktadır. Merkezi saat ve periferik saatler arasındaki uyuşmazlık, aktivitelerin sirkadiyen saatler ve metabolik ritimlerle uyumunun bozulması ve sirkadiyen saat genlerindeki mutasyonlara bağlı olarak insülin direnci, diyabet, obezite, kardiyovasküler sistem, sindirim sistemi hastalıkları, kanser ve nörodejeneratif hastalıklar gibi çeşitli hastalıkların görülme riski artmaktadır. Tip 2 Diyabetes Mellitus (Tip 2 DM), insülin etkisine karşı doku direnci ve pankreas β-hücrelerinden insülin salgılanmasındaki eksikliklere bağlı lipid ve glukoz metabolizmasının bozulması sonucunda hiperglisemi ve dislipideminin görüldüğü metabolik bir hastalıktır. Sirkadiyen ritimlerin bozulmasının Tip 2 DM’un gelişimi için çevresel tetikleyici olduğu bilinmekte ve diyabet gelişiminin hızlanmasına, glikozla uyarılan insülin sekresyonunda bozulmaya, β-hücre kütlesinde azalmaya yol açtığı bilinmektedir. Ek olarak, CLOCK ve BMAL1 gibi hücre içi sirkadiyen saat genlerindeki mutasyonlar β-hücre yetmezliğini arttırmakta ve diyabet gelişimini hızlandırmaktadır.
Beslenme düzeni, uyku-uyanıklık döngüsü, hormonal ve otonom ritimler ve merkezi ve periferik saat ritimleri arasındaki senkronizasyonu geliştirmek, insülin direncini ve Tip 2 DM’u önlemek ve tedavi etmek için önem arz etmektedir.
Öğr. Gör. Aslıhan Şeyda Doğan
Tıp Fakültesi
Tıbbi Farmakoloji AD
